معرق
کاشی معرق:
طبق نوشته آقای پوپ:«استفاده از قـطعات کوچک کـاشی تراشیده تحت عنوان مـعرق‌کاری،نخستین‌بار در مـراغه در سده‌ی 21 میلادی پدیدار شد».در واقع طبق نتایج به‌دست آمده از مطالعات آثار گذشته باید گفت معرق‌کاری در دوره سلجوقیان یعنی در قرن 6 هجری بسیار رایج شد و به درجه‌ی بالایی از رشد و تعالی خود رسید.در قرن 8 هـجری هـنرمندان معرق‌کار به‌مراتب از هنرمندان ادوار گذشته به خصوص عهد سلجوقی پیشی گرفتند و موفق شدند اجزایی را که اشکال معرق از آنها تشکیل می‌یابد کوچکتر کنند و لطیف‌ترین و زیباترین اشکال بنایی و هندسی را در مجموعه‌ای از رنگ‌های زیبا و بـراق کـه جز در فـنون صنایع شرقی به خصوص ایرانی دیده می‌شود، نمایش دهند.برای تهیه قطعات کوچک رنگی متنوع در معرق‌کاری از کاشی‌های خشتی تـک‌رنگ که در سایز 15 در 15 یا 20 در 20 است استفاده می‌شود.مثلاً برای رنگ لاجوردی یا قهوه‌ای بـه تـرتیب از کـاشی خشتی که دارای رنگ لاجوردی و از کاشی خشتی که دارای رنگ قهوه ای است و قبلا برای کار معرق مهیا شده‌اند قطعات مـوردنظر را تـراش می‌دهند.به همین ترتیب برای سایر قطعات رنگی مورد نیاز در معرق کاری عمل می‌کنند.
معرق‌کاری عبارت است از کـنار هـم قـرار دادن قطعات کوچک و ظریف کاشی بریده شده به رنگ‌ها و شکل‌های مختلف براساس یک طرح از روی نقوش مختلف،که در نـتیجه به شکل قطعه‌های بزرگ درآمده و روی کار نصب می‌شوند.طبیعی است که به وجود آوردنده یک صفحه بزرگ به ایـن شـیوه تا آماده ساختن آن برای نصب،مستلزم زحمت و عرق ریزی استادان ماهر است.به احتمال زیاد به جهت همین عرق‌ریزی فراوان است که این شیوه به نام معرق‌کاری شهرت یافته است،کاشی مورد استفاده در معرق‌کاری نیز کاشی مـعرق خوانده می‌شود.در کاشی‌کاری معرق قطعات را می‌توان برحسب احتیاج حرکت داد و از این رو قابل جابجایی هستند.به‌طورکلی عمل ساختن و تهیه کاشی معرق مستلزم دقت و ظرافت فراوان و مهارتی تخصصی است.
هنر کاشی‌سازی معرق یا کاشی گل و بته نزد اروپایـیان بـیشتر به موزاییک شهرت دارد.اهمیت کاشی معرق نسبت به انواع دیگر کاشی زیبایی فوق العاده و درجه استحکام آن است،و به همین دلیل پس از گذشت سالیان سال بر روی بناها برجای می‌ماند(کیانی،کریمی، قوچانی،1362،ص 71(.
1- تهیه و ساخت کاشی خام
شروع کار با همان مراحلی که در کاشی هفت رنگ ذکر شد، انجام می پذیرد با این تفاوت که بدنه ی کاشی معرق، نرم تر از بدنه ی کاشی هفت رنگ است.
این مشخصه با اضافه کردن مواد افزودنی غیر آهکی، از قبیل خاکستر و یا دانه های شنی غیر آهکی و... به وجود می آید. دمای پخت کاشی خام نیز کمتر از کاشی هفت رنگ است. برای افزایش چسبندگی در هنگام نصب، پشت کاشی های هفت رنگ را عاج دار می سازند ولی در مورد کاشی معرق، نیازی به این کار نیست.
2- تولید کاشی های رنگین
کاشی های خام بر اساس رنگ های مورد نیاز در طرح اصلی رنگ می شوند و پخت نهایی بر روی این نوع کاشی انجام می پذیرد. در این مرحله، کاشی های رنگین(الوان) به دست می آید.
- طراحی: پس از حمل کاشی های الوان به کارگاه معرق تراشی، بر اساس اندازه ی کار اصلی، استاد طراح، طرح را با مقیاس اصلی ترسیم می کند. از طرح اصلی دو نسخه کپی تهیه می شود و کلیه ی مراحل بعدی، بر روی این دو نسخه انجام می پذیرد.
- کدگذاری طرح: یکی از کپی ها به صورت شطرنجی تقسیم بندی می شود و سپس هر خانه ی شطرنجی کدگذاری می شود. این عمل باعث می شود پس از عملیات تراش قطعات، منطقه ای که هر قطعه به آن تعلق دارد، مشخص باشد و چیدمان نهایی آسان تر انجام پذیرد.
- کدگذاری برای رنگ های مختلف: طرح بر اساس نوع رنگ (با استفاده از حرف اول هر رنگ) کدگذاری می شود.
تمام اجزای طرح توسط استادکار معرق تراش به قطعات کوچک مناسب توسط کاغذبر مخصوص بریده می شود. تفکیک رنگی در این مرحله انجام می پذیرد.
- چسباندن بریده ها: این قطعات بر اساس کد رنگ، با چسب سریش بر روی کاشی رنگین چسبانده می شود.
- تراش کاشی: استادکار معرق تراش، کاشی ها را توسط ابزارهایی چون انواع تیشه، مغار، مته، اره و ... طبق طرح، تراش می دهد.
- کنارهم گذاری قطعات تراشیده شده: شکل و ابعاد قطعات تراشیده شده توسط سوهان فولادی که عاج های ریز ظریفی دارد، به دقت در کنار هم قرار می گیرند.
- تفکیک قطعات: قطعات تراشیده شده بر اساس کدهای شماره گذاری شده ی اولیه تفکیک می شود و بر روی کپی دوم به پشت چیده می شود(روی اصلی قطعات، بر روی طرح قرار می گیرند).
- ساخت تخمیر: با استفاده از گچ، لوحی با سطح صاف، با ابعاد کار اصلی ساخته می شود(تخمیر).
- انتقال قطعات به تخمیر: قطعات چیده شده بر روی طرح اصلی، به صورت دقیق بر روی تخمیر چیده می شوند.
- نصب و ساز: با استفاده از میله های آهنی، کار را برای ملات ریزی آماده می کنند. این کار از جابه جا شدن قطعات و بی شکل شدن آن ها جلوگیری می کند.
- ملات ریزی: با استفاده از ملات سیمان و گچ، پشت کار را به ضخامت 3 سانتی متر پوشش می دهند. پس از خشک شدن، تابلوی ایجاد شده، آماده ی نصب است.
