کاشی هفت رنگ و مراحل تهیه کاشی هفت رنگ

کاشی هفت‌رنگ تلفيق خشت‌های ظریف لعاب‌داری که هریک از آنها قسمتی از طرح کلی را بر خود دارد ساخته می‌شود. این گونه کاشی، کاشی خشتی نیز نامیده شده است. تکنیک کاشی هفت‌رنگ، ترکیب‌های مختلف و متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود. همچنین در چنین شیوه‌ای، رنگ‌ها مجزا بوده و درون مرزهای یکدیگر نفوذ نمی‌کردند؛ زیرا توسط خطوط رنگینی مرکب از منگنز و روغن دنبه از یکدیگر جدا می‌شدند. در بسیاری از بناهای تیموری شاهد رواج کاشی‌کاری به شیوه هفت‌رنگ هستیم، که به عنوان نمونه، می‌توان از مدرسه غیاثیه خرد گرد که در سال ۸۴۶ ه.ق تکمیل شده، یاد کرد.

کاشی‌های هفت‌رنگ تصویری که از اواخر دوران صفویه توسط استادکاران ماهر بر بناهای ایرانی نصب شده‌‌اند. زیباترین و با ارزش‌ترین کاشی‌های هفت‌رنگ عبارت‌اند از:

دوره‌ی صفویه: کاشی‌کاری‌های هفت‌رنگ مساجد امام و شیخ لطف‌‌الله و ... در اصفهان.

دوره‌ی زندیه: مساجد وکیل و نصير الملک در شیراز.

دوره‌ی قاجار: مسجد امام و مدرسه‌ی عالی شهید مطهری با کتیبه‌هایی به خط نستعلیق میرزا غلامرضا اصفهانی؛ صحن حرم حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) با کتیبه‌هایی به خط نستعلیق محمدابراهیم تهرانی «میرزا عمو» و کاشی‌کاری‌های بنای کاخ گلستان در تهران.

مواد و مصالح، ابزار و روش ساخت کاشی هفت‌رنگ

روش ساخت کاشی هفت‌رنگ: برای ساختن کاشی هفت‌رنگ، نخست خشت‌های آن را از گل رس قالب می‌زنند و «خام پخت» (بدون لعاب) می‌کنند، سپس لعاب سفید بر آنها می‌زنند و باز در کوره می‌گذارند تا پخته شود. آن‌گاه نقاش یا خوشنویسِ کاشی، طرح یا خطی را که از پیش آماده نموده، به رنگ‌های مخصوص لعاب که استادکار کاشی‌ساز فراهم کرده به وسیله‌ی قلم‌مو بر آنها نقش می‌زند. استاد کاشی‌ساز، خشت‌های شماره‌دار را در کوره می‌گذارد، و چون پخته شدند، آنها را به دست بنّا می‌دهد تا برحسب شماره‌ها در جای خود به دیوار نصب کند.

در این روش ایجاد نقش و نگارهای مختلف امکان‌‌پذیر می‌گردد، و نقش یک کاشی بخشی از یک نقش بزرگتر می‌گردد. طرح اسلیمی از جمله طرح‌های کاشی هفت‌رنگ است که هنرمندان دوره‌ی صفوی از آن به طور وسیع در کاشی‌کاری‌های بناهای اصفهان استفاده کرده‌‌اند.

در دوره‌ی قاجاریه به تدریج این شیوه‌ی تزئین از نظر ساخت، رنگ و لعاب: جز چند مورد: سیرِ نزولی پیموده است. رنگ‌های زرد و نارنجی روشن از جمله رنگ‌های متداول این گونه کاشی‌ها است (ریاضی، ۱۳۷۵: ۱۷۰). کاشی هفت رنگ اکثراً در مساجد، عبادت‌گاه‌ها، بناهای تاریخی، مقبره‌ها و نیز منازل شخصی به کار می‌رود که از شهرت بسیار خوبی برخوردار است.کاشی هفت رنگ

مراحل تهیه ی کاشی هفت رنگ به شرح ذیل است: 

الف): تولید کاشی سفید

1- تأمین خاک مناسب: خاک مناسب : خاک مناسب برای ساخت کاشی خام، باید عاری از دانه های شنی و نمک های آهکی باشد. وجود این اجزای مضر، بعد از پخت کاشی در صورت تماس کاشی با آب، باعث شکستگی و خرد شدگی در کاشی ها می شود(پولک زدن کاشی).

2- آسیاب: خاک مورد نظر تا حد مورد نیاز آسیاب می شود.

3- تولید خشت خام اولیه: خاک آسیاب شده با 25 درصد آب مخلوط می شود. این مخلوط با دستگاه پرس 150 تن در قالب های 15*15 یا 20*20 سانتی متری تا ضخامت 20-15 میلی متر فشرده می شود.

4- خشک کردن: در مرحله ی بعد، خشت خام اولیه در گرمکن خشک می شود. باید از خشک شدن کامل خشت ها اطمینان کامل حاصل شود.

5- پخت کاشی خام: خشت های خام خشک شده، در کوره ی خام پز در دمای 800 درجه ی سانتی گراد به مدت حدود 3 ساعت تحت عملیات پخت قرار می گیرد. پس از 24 ساعت خشت های پخته شده از کوره خارج می شوند.

6-

مرحله ی لعاب دهی: در این مرحله، لعاب سفید(شامل: اکسید سیلیسیم، اکسید سرب، اکسید قلع و کائولن آسیاب شده) به ضخامت 1/5 میلی متر بر روی کاشی اعمال می شود و دو مرتبه به کوره ی لعاب پزی انتقال داده می شود. در این مرحله، عملیات پخت به مدت 5 ساعت در دمای 950 درجه ی سانتی گراد انجام می گیرد. حاصل این عمل، کاشی سفید پخته شده است که طرح اصلی بر روی آن اعمال و رنگ آمیزی خواهد شد.

 ب) ترسیم نقوش کاشی هفت رنگ

1- طراحی: طراحی بر اساس ابعاد اصلی توسط استاد طراح انجام می پذیرد. از طرح اصلی چند کپی تهیه می شود تا در مراحل بعد از آن ها استفاده شود.

2- سوزن کاری: برای داشتن چند طرح سوزن کاری شده، سه لایه کاغذ بادوام، زیر طرح، بر روی هم قرار می گیرد. طرح آماده شده ی فوق با استفاده از سوزن ریز، سوزن کاری می شود. در این مرحله، فاصله ی سوراخ ها نباید از 1 میلی متر بیشتر باشد.

3- گرده کاری: طرح سوزن کاری شده روی کاشی قرار می گیرد و با کیسه ی حاوی ذغال (کهنه گرده) روی کاغذ سوراخ شده مالیده می شود. حاصل این مرحله، انتقال طرح به کاشی است.

 استادکار قلم گیر، روی گرده ها را با قلم بسیار طریف، قلم گیری می کند، به طوری که ضخامت قلم گیری بیشتر از 1/5 میلی متر نباشد. ماده ای که قلم گیری با آن انجام میپذیرد، مغن است (شامل اکسید منگنز، اکسید سیلیسیم و موادی با چسبندگی جزئی). این مرحله بسیار حساس است و مهارت استادکار در انجام آن حائز اهمیت است.

5- رنگ آمیزی: بعد از اتمام قلم گیری، مراحل رنگ آمیزی آغاز می شود.

- انتخاب رنگ ها: استادکار رنگ آمیز، بر اساس کلیت طرح و موضوع مورد نیاز، برای قسمت های مختلف طرح، از قبیل حاشیه، زمینه،لچکی،ترنج و سرترنج و اجزای دیگر، رنگ هایی را انتخاب می کند، به طوری که ضمن حفظ هماهنگی بین اجزای طرح، رنگ آمیزی نیز تناسب داشته باشد.

- انتخاب مواد رنگی: موادی که برای رنگ ها در هنر کاشی کاری استفاده می شوند، معدود و عمدتاً از اکسیدهای فلزی هستند. تعدادی از موادی که برای تولید رنگ های اصلی در کاشی کاری استفاده می شود، به شرح ذیل است:

- پایه ی شفف: شامل سیلیس و اکسید سرب است و عوامل بهبود خواص شیشه ای، از قبیل اکسیدهای پتاسیم، بور، آلومینیوم و... که در ترکیب تمامی رنگ ها مورد استفاده قرار می گیرند، رنگ دانه ی اصلی پس از مخلوط شدن با این پایه، برای رنگ آمیزی کاشی استفاده می شود. 

- رنگ دانه ها:

لاجورد: اکسید کبالت مهم ترین رنگ دانه برای ایجاد رنگ لاجورد پس از پخت است.

فیروزه ای و سبز: اکسید مس، رنگ دانه ی مورد استفاده برای این رنگ است.

زرد و قهوه ای: رنگ دانه ی اصلی برای این مورد، اکسید آهن است.

مشکی: اکسید منگنز، اکسید کبالت، اکسید آهن.

قرمز ارغوانی: اکسید طلا.

قرمز آجری: (کم رنگ) بی کرومات پتاسیم.

- ساخت رنگ: رنگ دانه و پایه ی رنگ آسیاب شده با آب و کتیرا مخلوط می شود. میزان کتیرای به کار رفته، یک سوم حجم طرف است. کتیرا ضمن افزایش کیفیت و یکنواختی رنگ آمیزی، باعث افزایش چسبندگی رنگ به سطح کاشی می شود. غلظت رنگ نیز باید به اندازه ی باشد که رنگ اعمال شده پهن نشود و از خطوط قلم گیری فراتر نرود.

- اعمال رنگ: این رنگ به وسیله ی قلم دست ساز بر روی کاشی اعمال می شود.

6- کدگذاری: پس از خشک شدن کامل رنگ ها بر روی سطح کاشی، کدگذاری بر پشت کاشی ها انجام می شود تا از درهم ریختگی کاشی ها در کوره جلوگیری به عمل آید.

7- پخت نهایی: کاشی ها در کوره به مدت دو ساعت در دمای 850 درجه ی سانتی گراد پخته می شوند. پس از 24 ساعت، وقتی کاشی ها از کوره خارج می شوند، آماده ی نصب هستند.